موضوع مستند «یک کاج، صد گنجشک» درباره مهاجران افغانستانی در ایران است و از آنجا که اصفهان، به‌عنوان یکی از شهرهای مهاجرپذیر کشور طی چهار دهۀ اخیر میزبان تعداد زیادی از مهاجران بوده، قاعدتاً می‌تواند به‌عنوان پایلوت، نمایانگر کل فضای ایران در رابطه با این مقوله باشد.
سیدهاشم مرتضویان کارگردان این مستند اظهار کرد: جنگ و ناامنی، در دهه شصت موجب مهاجرت تعداد زیادی از مردم افغانستان به ایران شد و این افراد، حتی پس از پایان جنگ و ایجاد امنیت نسبی در سرزمین مادری، همچنان ماندن در ایران را به بازگشت به موطن خود ترجیح دادند. به همین دلیل نسلی از مهاجرزادگان افغانستانی در ایران شکل گرفت که از لحظه تولد، ساکن ایران بوده و هیچ‌وقت افغانستان را ندیده‌اند، اما همچنان در ایران به‌عنوان مهاجر و بدون تابعیت رسمی با آنان برخورد می‌شود.
وی خاطرنشان کرد:این مسئله باعث ایجاد هویتی دوگانه در نسل‌های دوم و سوم این مهاجران و همچنین بروز مشکلات فراوانی در زندگی روزمره آن‌ها شده است.
این مستندساز افزود: همه این مسائل تنها شکل بیرونی مسئله مهاجرت در جهان و خاصه در ایران است و درواقع مهاجرت، موضوع پیچیده‌ای است که درک آن نیاز به تعمق فراوان در مسائل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی قرن حاضر دارد.
مرتضویان وجه تمایز مستند خود را چنین شرح داد: «یک کاج، صد گنجشک» به دنبال شانه‌ای برای گریه کردن نیست، بلکه با روایت راوی که ۲۰ سال از زندگی خود را صرف انجام فعالیت‌های اجتماعی برای مهاجران افغانستانی کرده است، مستقیماً به دنبال یافتن پاسخ چرایی شکل‌گیری مهاجرت در جهان است.
مستند «یک کاج، صد گنجشک»، محصول مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی است که کار ساخت آن از اواخر سال ۱۳۹۴ آغاز شده و مهرماه ۱۳۹۷ به پایان رسیده است.
عوامل این فیلم که به بخش جایزه شهیدآوینی سیزدهمین جشنواره سینما حقیقت راه یافته، عبارت‌اند از تصویر، علی جعفری و امیر امانزاده؛ تدوین، احسان کاظمی، آهنگساز، پوریا فتحی؛ صدابردار، مسعود ایمانی و دستیار کارگردان و تدوین، روح‌الله شاه سنایی.
مستند «یک کاج، صد گنجشک» را سه بار دیدم و هنوز بارها بیشتر باید ببینم تا گریه کنم با گریه ات! شادی کنم با شادی ات! بخندم با خنده های بچه هایت! و به شناختی بهتر برسم از بزرگی همت ات! و خوشحال شوم از رضایت خاطری که به آن دست یافتی، شاهد عزیزم.
تو را و شماری از بچه هایت را در فیلم می‌بینیم، ولی شخصیت‌های اصلی این مستند را کسی نمی‌بیند: منظورم سید هاشم مرتضویان و تدوین کننده: احسان کاظمی است. کاظمی چه قدر خوب کار کرده است. ده‌ها ساعت ماده خام روایت ات را دیدن و بریده‌هایی از آن را این چنین روان، برگزیدن و پاره‌روایت‌ها را به هم ربط دادن، کار ساده ای نیست. آن به اصطلاح «عوامل» دیگر این فیلم نیز بسیارخوب کار کرده اند. تصویربرداران: علی جعفری و امیر امانزاده! آهنگساز: پوریا فتحی؛ صدابردار: مسعود ایمانی و دستیار کارگردان و تدوین: روح‌الله شاه سنایی! همه سنگ تمام گذاشته اند.
از همه بیشتر، خود نیکوکار: امیر شاهد!
من در مدارس رسمی، شاگردانی این چنین شاد ندیده ام. معلمانی این چنین فهمیده و جوان جای دیگر مشاهده نکرده ام!
از همه جالب تر و تا حدی باورنکردنی: پخش این مستند از صداوسیمان😜 است.
دیدگاه‌هایت، نیکوکار عریز، آموزنده و مثال‌زدنی اند، رفتارت بسیار طبیعی و منطقی است.
بابت تهیه این مستند تکان‌دهنده، به تو تبریک می‌گویم و به مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی.