نقد مستند «متولد اورشیلم»: گرفتار در تیتر جذاب و ناکام از تحلیل دقیق

کمتر از یک هفته از انتشار عمومی مستند «متولد اورشلیم» می‌گذرد. مستندی که محصول آرمان مدیا است و نام‌های آشنایی را بر روی پوستر آن می‌توان دید. حسین شمقدری در مقام کارگردان، محمدحسن مددی بعنوان تهیه کننده، محسن اخوان‌فر در جایگاه مدیریت تولید و محمد دلاوری در نقش راوی حضور دارند.

در نخستین مواجهه باید از تداوم کاری یک تیم منسجم مستندساز خوشحال باشیم. تیمی که مهارت‌های مستندسازی را چه از جنبه فنی، چه ارتباطی و چه تولیدی تا حدود زیادی کسب کرده و به تعبیری می‌توان گفت که بصورت “حرفه‌ای” مستندسازی می‌کنند. مرور کارهای قبلی این تیم موید این ادعا می‌تواند باشد: «مجموعه میراث آلبرتا»، «الف الف پاریس»، «مجموعه انقلاب جنسی»، «مجموعه کارخانه جهان» و همین اثر «متولد اورشلیم».

این فهرست، ضمن اینکه نشان دهنده استمرار کاری این تیم است، نمایان‌گر تشتت موضوعات انتخابی آنها هم هست. مهاجرت نخبگان، پرتره یک فعال سیاسی، یک مسئله فرهنگی اجتماعی، اقتصاد و حالا هم یک مستند سیاسی. این گوناگونی موضوعات اگرچه بیانگر دستیابی به شیوه تولید مستند است، اما به همین میزان هم از عمق کارها کاسته و به‌غیر از مجموعه اول یعنی میراث آلبرتا که حاصل تجربه زیست و انباشت دانش چند ساله تیم تولید در دانشگاه شریف است، سایر آثار از یک برداشت شتابزاده فراتر نمی‌روند.

با تمرکز بر متولد اورشلیم می توان به نکات قابل تاملی پی برد. نخستین نکته جسارت در پرداختن به موضوع است. اما به نظر می‌رسد تیم آرمان مدیا این بار هم در دام جذابیت موضوع افتاده‌اند و قبل از هر کسی خودشان تحت تاثیر تازگی موضوع قرار گرفته‌اند. اتفاق ناگواری که در «مجموعه انقلاب جنسی» و «الف الف پاریس» هم دیده می‌شود. نو بودن پرداخت به مسائل جنسی، صحبت با یک محکوم سیاسی که اکنون در خارج از کشور است و گفتگو با چند صهیونیست موقعیت‌های بسیار ملتهبی هستند. آنقدر ملتهب و گیرا که سازندگان را به خطا انداخته‌اند که به صرف ورود و طرح بحث، کار خود را انجام داده‌اند. این آثار در نهایت خود دستاوردی جز شکستن تابوها ندارند.

شاید تحلیل سازندگان این باشد که صرف شکستن تابوها، مطلوبیت دارد و رسالت آنها باز کردن باب گفتگو است. اما گمان می‌کنم که مستندساز نباید به این حد قانع باشد چرا که چنین عدول‌هایی از خطوط قرمز، اگر مبتنی بر تحلیلی دقیق و موضعی اصولی نباشد، کارکرد خود را از دست می‌دهد. به یاد جمله‌ای که حسین شمقدری خطاب به حمزه غالبی در الف الف پاریس می‌افتم که می‌گوید «ما در موضوع انتخابات خیلی با هم فرق داریم، اما در بقیه موضوعات خیلی شبیه به هم هستیم.» همین نگاه در متولد اورشلیم هم هست. ما نماز می‌خوانیم مثل آنها، دعا می‌کنیم مثل آنها، زندگی می‌کنیم مثل آنها و حالا طبیعی است که آنها هم مدعی شوند که ما هم کشور می‌خواهیم، مثل شما!

سوژه‌های مستند متولد اورشلیم، گوناگون‌اند و هرکدام روایت‌گر نوعی نگاه به مقوله صهیونیسم هستند. متکثر نشان دادن روایت‌ها از صهیونیسم قدمی مثبت برای شناخت این نحله است. اما این تکثر منجر به سست شدن راوی (سازندگان) در ضدیتش با کلیت صهیونیسم می‌شود. حتی در برابر اتهام‌هایی که یکی از صهیونیست‌ها به ایران و دموکراسی اش می‌زند هم مستند سکوت اختیار می‌کند و بنظر می‌رسد تنها با یک نخ عاطفی به فاجعه کشتار صبرا و شتیلا خود را نگه داشته است.

نریشن‌های مستند هم در دو مقطع با عبارت‌هایی منفک از حقیقت و واقعیت، کلیت حاکم بودن قانون زور را مورد تعریض قرار می‌دهند. متولد اورشلیم در دفاع از صهیونیست‌ها نیست، اما با تفکیک صهیونیست‌های خوب از صهیونیست‌های بد، مسیر نادرستی را می‌گشاید. صهیونیست‌های خوب آن خاخام و آوازه‌خوانی‌اند که خشونت را تایید نمی‌کنند و آصف و آن خبرنگاری که سابقه نظامی و امنیتی دارند، صهیونیست‌های بد هستند!

در نهایت به نظر می رسد آرمان مدیا گرفتار تیترهای جذاب و سوژه های چالشی اش شده است و از تحلیل و واکاوی دقیق اتفاقاتی که روایت می‌کند بازمانده است.