جشنواره سینما حقیقتفیلم شناسینقد مستند
نگاهی به فیلم‌های پنجمین روز جشنواره سینماحقیقت
نقدی بر مستندهای «روابط خانوادگی» ساخته ناصر ضمیری، «بهارستان خانه ملت» ساخته بابک بهداد و «ملاقات با گورباچف» ساخته ورتر هرتزوگ و آندره سینگر
روابط خانوادگی (ناصر ضمیری)/ مسابقه ملی
آفتی که دهه‌هاست سینمای بدنه ایران را فلج کرده و در سال‌های اخیر بیش از دهه‌های پیشین قابل مشاهده است، گویی در بافت سینمای مستند نیز نفوذ کرده است. تعدّد کمدی‌های نازل در جریان اصلی سینمای ایران، به هر بهانه و به هر چیز خندیدن را به یک اپیدمی تبدیل کرده است. دیگر برای مخاطب تفاوتی ندارد در حال تماشای نسخه ترمیم شده فیلم “پرده آخر” «واروژ کریم مسیحی» در برنامه «مرور چهل سال سینمای ایران» است یا به تماشای مستندی در جشنواره «سینما حقیقت» نشسته است؛ او باید در هر حال به آنچه روی پرده می‌گذرد، بخندد. اما ورای واکنش بیننده، این رویکرد جدید سازندگان فیلم‌های مستند در مواجهه با سوژه برای هر چه کمیک ساختن آن، از جریان‌های منحرفی است که به ساختار سینمای مستند آسیب می‌زند. رعایت اخلاق انسانی در برخورد با سوژه رئال در فیلم‌های مستند، اهمیت فراوان دارد. مستند روابط خانوادگی بیش از آنکه به دنبال آسیب‌شناسی روابط جاری در خانواده «حاجی‌بابا» باشد در پی ارائه تصویری کمیک از این شخصیت و خانواده اوست. مرز میان خندیدن تماشاگر به عقاید، باورها و شیوه زندگی سوژه در دنیای واقعی با قرار گرفتن او در موقعیتی اساساً کمدی، بسیار باریک است و لغزش از آن سقوط به ورطه استهزا است. در فیلم روابط خانوادگی فصلی وجود دارد که حاجی‌بابا ـ‌پیرمرد روستایی‌ـ در خانه محقرش روی زمین نشسته و با لپ‌تاپ در حال تماشای فیلم “دیکتاتور بزرگ” (یک کمدی کلاسیک در هجو شخصیت هیتلر) از «چارلی چاپلین» است. از این پرسش که چگونه پیرمردی عامی و تنها در یک روستا، این فیلم را بر روی لپ‌تاپ تماشا می‌کند؟! می‌گذریم و به این پرسش می‌رسیم که آیا این دستکاری در واقعیت نیست؟ آیا حاجی‌بابا که به گواه خود فیلم هنوز در دنیای نوارکاست زندگی می‌کند، در برنامه روزانه زندگی‌اش با لپ‌تاپ فیلم تماشا می‌کند؟ آن‌هم فیلمی از چاپلین!؟ باز هم از این سؤالات که بگذریم، به نمایی می‌رسیم که حاجی‌بابا نمی‌تواند نام هیتلر را به درستی تلفظ کند. در این پلان نسبتاً طولانی، کارگردان و سایر عوامل پشت صحنه به او طرز تلفظ صحیح این کلمه را آموزش می‌دهند و در انتها باز هم پیرمرد می‌گوید: خیتلر! حاجی‌بابا هم در صحنه فیلم‌برداری مورد تمسخر قرار می‌گیرد و هم در میان خیل تماشاگرانی که نشسته و ایستاده، واکنشی جز قهقه ندارند. کارگردان که تلاش می‌کند با بهره‌گیری از دیزالوهای متعدد، حتی در رفت‌وآمد افراد خانواده در نماهای مختلف نیز دخل و تصرفی نکند، چگونه به سکانس‌هایی که شرح آن رفت، می‌رسد؟ قاب‌های یکسان در میزانسن‌های مشابه مصاحبه با فرزندان حاجی‌بابا نشان می‌دهد که کارگردان بدون سوگیری نسبت به افراد، سعی در انتقال صداهای مختلف داشته است. اما پیش از این تمهیدات فرمی، نحوه پرداخت و مواجهه با سوژه بنایی نادرست دارد. چنین رویکردی در سینمای مستند شاید بارها هولناک‌تر از سینمای داستانی باشد، زیرا در فیلم‌های داستانی واکنش خندیدن به یک واقعیت مجازی صورت می‌گیرد. اما آیا همین رویکرد در برخورد با سوژه‌ای که یا از سر آگاهی و اعتماد و یا به علت عدم شناخت از مدیوم سینما، به دوربین اجازه ورود به حریم شخصی خود را داده، می‌تواند امری اخلاقی و انسانی باشد؟
بهارستان، خانه ملّت (بابک بهداد)/ مسابقه ملی
فیلم روایتی از تاریخ ایران با تمرکز بر ساختمان مجلس سابق بهارستان‌ـ است. عمده نماهای این مستند، نماهای آرشیوی و تصاویر بهجا مانده از تاریخ ایران است که با گفتار متنی زیبا و موزون، ضرباهنگی مناسب به فیلم بخشیده است. به کارگیری صداهای مختلف در بخش‌هایی از روایت نریشن فیلم، هم گفتار متن را از حالت مونولوگ بیرون آورده و آن را به ساحت دیالوگ وارد کرده و هم از سویی دیگر به جذابیت و ریتم فیلم کمک کرده است. یکی دیگر از ویژگی‌ها قابل توجه فیلم روایت آن از سال‌های کنونی و چهره ساختمان بهارستان در تصاویر فیلم‌برداری شده است. این بخش از فیلم بدون گفتار متن تنها با موسیقی مخاطب معاصر را همراهی می‌کند. این سکوت در بخش پایانی فیلم تاریخ روزهایی را فریاد می‌زند که در حال گذر است.
ملاقات با گورباچف (ورتر هرتزوگ، آندره سینگر/ انگلستان، آمریکا، ایران)/ نمایش‌های ویژه
این مستند پرتره‌ای از میخائیل سرگئیویچ گورباچُف، واپسین رهبر اتحاد جماهیر شوروی است. مهم‌ترین ویژگی فیلم ملاقات با گورباچف ارائه شخصیت انسانی با تمام ابعاد آن از یک رهبر سیاسی است. فیلم با تولّد ۸۷ سالگی او آغاز می‌شود و مخاطب پیش از هر چیز درمی‌یابد او دیابت دارد و به شکلات علاقه‌مند است! تماشای این مستند شاید با داشتن پیش‌انگاشته‌هایی در اثر شنیدن اخبار سیاسی در طول سال‌ها، تجربه‌ای متفاوت باشد.
